Terwijl in het Zwitserse Davos de wereldwijde elite zich verzamelde om de Grote Kwesties van deze tijd te bespreken, vond op de Amsterdamse Zuidas, op de Vrije Universiteit, een ook niet misse samenklontering van macht en invloed plaats. Daar deelden Wouter Bos en Jan Peter Balkenende voor het eerst in jaren het podium, maakte oud-EU Raadsvoorzitter Herman van Rompuy zijn opwachting, net als Carla Moonen, voorzitter van het zorg- en welzijnspensioenfonds, met bijna 200 miljard euro in kas het een na grootste van het land. Via een video riep minister van Financiën Wopke Hoekstra de aanwezige bankiers, ondernemers en politici op hun verschillende verantwoordelijkheden en taken te overstijgen en zich te richten op hun gedeelde verantwoordelijkheid voor het welzijn en de veerkracht van de samenleving als geheel.

Hiermee bereikte op 23 januari het ‘Ethics and finance’ traject van Socires, een door voormalig CDA-senator Jos van Gennip opgerichte denktank, haar voorlopige hoogtepunt. Deze en andere kopstukken, denkers van binnen en buiten de financiële sector, bogen zich over ‘The Finance-State-Society Triangle in Europe; the past and the next forty years’. Geen lichte kost, wel breed uitwaaierende beschouwingen, fundamentele discussies en vooral: een uitermate gevarieerd gezelschap. Van vrij jong tot heel oud, van politiek links tot rechts, van wetenschappers tot bankiers en van Nederlands tot (een beetje) Belgisch, Frans en Duits.

Want dat is wat de eerdere sessies met uitsluitend Nederlandse deelnemers had opgeleverd. Ja, er zijn nog volop fundamentele kwesties in- en rond de financiële sector die opgelost moeten worden. Maar denk niet dat de financiers dat zelf kunnen, of dat de politiek dit op kan leggen. De problemen zijn daarvoor fundamenteel, te complex. Nodig is een gecoördineerd samenspel van staat, samenleving en financiële sector.

Wouter Bos, ooit als minister van Financiën in een hevige twist verzeild met zijn premier over de grondoorzaak van de crisis: Was dat het systeem (Bos)? Of toch de moraal (Balkenende)? Nu haalde Bos zijn uitspraak van destijds bij De Wereld Draai Door aan, waar hij op de vraag wie de crisis heeft veroorzaakt uit verveling maar eens niet begon over de op zijn bonus beluste bankier. “Wij” stelde Bos, tot verbijstering van de presentator, tafelheer, alle aanwezigen en de rest van de Nederlandse bevolking. Nooit had hij meer kritiek over zich heen gekregen, zelden had hij meer gelijk.

Zie hier het dilemma voor de bestuurder. Als eurovoorzitter zei Juncker eens dat de politici prima weten wat er moet gebeuren om de eurocrisis op te lossen, alleen niet hoe ze daarna ooit nog herkozen kunnen worden. Oud-Rabobank bestuurder Rien Nagel memoreerde hoe voor de crisis de overkreditering plaatsvond, hoe je als bank wel mee moest doen, met de kudde op de afgrond afrennend.

Dat is nu niet anders geworden. Een korte termijn blik en kuddegedrag, politiek en financier kennen het allebei. Maar het probleem beperkt zich niet tot deze twee sectoren. Van Rompuy wees op de rot ook elders in de samenleving, van de seks schandalen in de kerk tot de doping in de sport.

De noodzakelijke vernieuwing van de financiële sector vereist een samenspel tussen staat, samenleving en financiële sector. Actie is nodig op een schaal die de Nederlandse overstijgt. Gekozen is voor het Rijnlandse niveau: Benelux, Frankrijk, Duitsland en Oostenrijk. Ook Zwitserland en Noord-Italië kun je ertoe rekenen. Er zou veel mee gewonnen zijn als binnen deze landen iets van een vergelijk ontstaat tussen de domeinen die elkaar nu vooral diep wantrouwen en de schuld geven van alle problemen.  Een alternatief voor de Angelsaksische formule die we de afgelopen veertig jaar hebben beproefd. Met de Brexit en Trump in het Witte Huis is er geen beter moment om ook eens naar het (zuid) oosten te kijken. Al kan ik me voorstellen dat ook Scandinavische landen hier goed bij passen.

Het begint met een breed gedeelde scherpe probleemanalyse. Dat we door de bezwerende formules heen breken die nu het officiële discours kleuren, waar problemen worden toegedekt in plaats van benoemd. ‘Fake news’ zoals de eminente Duitse econoom Hellwig dat noemde, als zou de eurocrisis zijn opgelost en het bankensysteem veilig.

Op welke manier is de wijze waarop wij nu het financieel-monetair systeem hebben georganiseerd verbonden met de grote problemen van deze tijd als klimaatverandering, sociale ongelijkheid, onzekerheid en wantrouwen? Hoe zijn staat, samenleving en financiële sector hierbij met elkaar verbonden? Welke ‘structures of sin’, zoals Paul Dembinski dat noemde, hebben we opgebouwd? Hoe zijn we afgegleden? Christiaan Vos wees op het tijdsbeeld dat uit de twee Wall Street films oprijst: van kwaad tot erger. In 1987 riep Michael Douglas ‘Greed is good’. Hij werd er rijk mee, maar belandde wel achter de tralies. In 2010 verging het de bankier veel beter, ‘Greed is legal’ kon Douglas schmieren.

Welke moeilijke keuzes moeten we maken? Rodriks trilemma kwam herhaaldelijk voorbij: we kunnen niet én souverein zijn, én democratisch én een open economie hebben. Wat dat betreft gaf Wouter Bos de populisten gelijk. Van Rompuy muntte de term ‘gedeelde soevereiniteit’. Is dat een aanvaardbar compromis?

En de financiële sector? Van transacties naar relaties, van complexiteit naar transparantie en simpelheid, van lange ketens naar directe verbanden. Het zijn nog vrij abstracte noties, maar ze kunnen richting geven aan een nieuwe verhouding tussen staat, samenleving en sector.

Een nieuwe verhouding waarin de mensen zich geëmancipeerd tonen, de dominantie van staat en markt overstijgen. Waarin werknemers hun recht om ook op het werk ethische afwegingen te maken opeisen. Waar burgers in de supermarkt de consument in zichzelf overwinnen. Waar we het rijk van de schaarste, het land waar economen zich zo in thuis voelen, verlaten.

Die toekomst is al onder ons, zo betoogde Carla Moonen, voorzitter van het Pensioenfonds voor Zorg en Welzijn. De verpleegsters die zij spreekt geven haar de opdracht om niet enkel een zo hoog mogelijk financieel rendement na te streven. Hoe financieel rendement te laten samengaan met een maatschappelijk wenselijke ontwikkeling? Hoe versterken deze elkaar en waar zijn er afwegingen nodig? Hoe maken we die? En hoe moet de financiële sector zich daartoe reorganiseren? Dat zijn de vragen die we de komende tijd met Socires in een Rijnlandse setting, met staat, samenleving en sector, verder hopen te verkennen.